Koœcielny proces o niewa¿noœÌ ma³¿eùstwa. Informator praktyczny. Wiadomoœci ogóle. Podstawowe pojêcia.

W serii artyku³ów zatytu³owanych Koœcielny proces o niewa¿noœÌ ma³¿eùstwa. Informator praktyczny, spróbujemy, wszystkim staraj¹cym siê b¹dŸ dopiero rozwa¿aj¹cym orzeczenie niewa¿noœci swojego zwi¹zku, przedstawiÌ w zarysie najwa¿niejsze informacje w tej dziedzinie.

IstniejÂą trzy rodzaje przyczyn niewaÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa: 1) przeszkody ma³¿eĂąskie (kan. 1083 - kan. 1094) (jest ich dwanaÂście, wÂśrĂłd nich, np.: wieku, impotencji, ma³¿eĂąstwa, ró¿nej religii, ÂświĂŞceĂą kapÂłaĂąskich, ÂślubĂłw zakonnych, pokrewieĂąstwa, powinowactwa; 2) brak przepisanej formy (kan. 1108 – do kan. 1120); 3) wadliwoœÌ zgody ma³¿eĂąskiej (kan. 1095 – kan. 1105) (np. niezdolnoœÌ natury psychicznej do podjĂŞcia istotnych obowiÂązkĂłw ma³¿eĂąskich, zgoda wyraÂżona pod wpÂływem podstĂŞpu czy przymusu, wykluczenie zgody ma³¿eĂąskiej albo jego istotnych przymiotĂłw, elementĂłw). UogĂłlniajÂąc, dwa pierwsze powody niewaÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa zdarzajÂą siĂŞ w Polsce stosunkowo rzadko, a proces w tych przypadkach jest skrĂłcony, oparty na dokumentach, ktĂłre jasno udowadniajÂą istnienie przeszkody lub brak formy.

Proces koœcielny ró¿ni siê od œwieckiego przede wszystkim tym, ¿e w procesie œwieckim na skutek zupe³nego i trwa³ego rozk³adu po¿ycia ma³¿eùskiego i braku woli stron dalszego wspólnego ¿ycia, s¹d rozwi¹zuje istniej¹cy wêze³, natomiast w procesie koœcielnym s¹d po przeprowadzeniu dok³adnych ustaleù, co do okolicznoœci zawarcia zwi¹zku, uznaje ¿e mimo wypowiedzenia przez dwie osoby wobec kap³ana formu³y przysiêgi ma³¿eùskiej nigdy nie powsta³ wa¿ny wêze³ ma³¿eùski. S¹d œwiecki tworzy now¹ rzeczywistoœÌ, s¹d koœcielny orzeka o ju¿ istniej¹cej, st¹d stosowane nazewnictwo: stwierdzenie (orzeczenie) niewa¿noœci zwi¹zku a nie jego uniewa¿nienie.
Istnienie i dziaÂłanie sÂądĂłw koÂścielnych jest niezaleÂżne od sÂądownictwa Âświeckiego, rozpoznajÂą one swoje odrĂŞbne sprawy. CzĂŞsto pojawia siĂŞ pytanie o relacje rozwĂłd cywilny – sprawa o orzeczenie niewaÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa. I tak, strony mogÂą uzyskaĂŚ rozwĂłd cywilny, ale nie otrzymaĂŚ orzeczenia niewaÂżnoÂści zwiÂązku koÂścielnego. RozwĂłd cywilny poprzedza najczĂŞÂściej sprawĂŞ przed sÂądem koÂścielnym, ale orzeczenie rozwodowe nie jest konieczne i kolejnoœÌ moÂże byĂŚ odwrotna. Faktycznie ludzie najczĂŞÂściej starajÂą siĂŞ o orzeczenie niewaÂżnoÂści juÂż po wyroku rozwodowym, gdy sÂą w nowym zwiÂązku ma³¿eĂąskim (cywilnym) lub przygotowujÂą siĂŞ do niego. Zalecenie, z ktĂłrym moÂżna siĂŞ spotkaĂŚ, uzyskania rozwodu (bÂądÂź przynajmniej podjĂŞcia pierwszych krokĂłw w tym celu) przed wszczĂŞciem koÂścielnego procesu ma³¿eĂąskiego, ma praktyczny wzglÂąd, albowiem chodzi o zaangaÂżowanie stron w jeden proces bez uszczerbku dla zaangaÂżowania w drugi. ChociaÂż teÂż postanowienie o rozwodzie nie ma wpÂływu na wyrok sÂądu koÂścielnego, niemniej strona winna zastanowiĂŚ siĂŞ nad kwestiÂą orzekania o winie bÂądÂź jej braku przy rozwodzie. Proces w odró¿nieniu od postĂŞpowania przed sÂądem Âświeckim cechuje siĂŞ teÂż wiĂŞkszÂą dyskrecjÂą i tajnoÂściÂą. Strony majÂą ograniczony w stosunku do spraw Âświeckich wglÂąd w akta sÂądowe, jak rĂłwnieÂż nie uczestniczÂą w przesÂłuchaniu ÂświadkĂłw czy drugiej strony.

S¹downictwo koœcielne wykonywane jest w ramach pos³ugi biskupa ka¿dej diecezji (b¹dŸ archidiecezji). W Polsce wiêkszoœÌ diecezji posiada w³asne s¹dy i tylko diecezje: bydgoska, œwidnicka, kaliska oraz bielsko-¿ywiecka korzystaj¹ z pos³ugi innych s¹dów, ale w ka¿dym z tych przypadków w stolicach diecezji istniej¹ odpowiednie punkty konsultacyjne.

SÂądownictwo koÂścielne jak i caÂłe prawo kanoniczne posÂługujÂą siĂŞ wÂłasnymi instytucjami i wÂłasnym nazewnictwem. Ich przybliÂżenie obecnie wydaje siĂŞ poÂżyteczne dla wszystkich, ktĂłrzy nie mieli z nim dotychczas do czynienia.

Orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eùstwa a rozwód i uniewa¿nienie
Niestety czêsto spotyka siê nieprawid³owe okreœlenia jak rozwód koœcielny czy uniewa¿nienie ma³¿eùstwa, które nasuwaj¹ ludziom nieprawid³owe skojarzenia.
Rozwód koœcielny nie istnieje. Wola stron, by siê rozejœÌ, bo przesta³o im coœ odpowiadaÌ w zwi¹zku, nie wystarcza, aby uznaÌ strony za wolne. Wyj¹tek stanowi sytuacja, gdy ma³¿eùstwo jest niedope³nione, wtedy jeœli istniej¹ odpowiednie przes³anki, to Papie¿ mo¿e udzieliÌ stronom na ich proœbê dyspensê, ale rozwodu jak w systemie prawa cywilnego nie ma.
Podobnie przedstawia siê sprawa z uniewa¿niem ma³¿eùstwa, kiedy to s¹d œwiecki w pewnych warunkach orzeka niewa¿noœÌ wszystkich skutków ma³¿eùstwa z moc¹ wsteczn¹.
Koœció³ uznaje jedynie sytuacjê orzeczenia lub stwierdzenia, ¿e ma³¿eùstwo od samego pocz¹tku nie by³o wa¿ne. Wyrok s¹du w takim przypadku polega na og³oszeniu (zadeklarowaniu) prawdy o danym zwi¹zku, a mianowicie, ¿e na skutek istnienia przeszkody, wady zgody lub niezachowania formy wymaganej przez prawo zewnêtrzne ceremonie nie spowodowa³y zaistnienia tego, co w Koœciele uchodzi za ma³¿eùstwo. To co powstaje na skutek takich ceremonii to tzw. ma³¿eùstwo mniemane, korzystaj¹ce z przychylnoœci prawa, ale którego wa¿noœÌ mo¿e zostaÌ podwa¿ona.

TrybunaÂł
Trybuna³y koœcielne istniej¹ w wiêkszoœci diecezji w jej stolicach, na ogó³ przy kurii biskupiej. Nosz¹ one ró¿ne nazwy wynikaj¹ce z tradycji: S¹d Metropolitalny, Trybuna³ Metropolitalny, S¹d Biskupi, S¹d Diecezjalny, S¹d Duchowny, Biskupi S¹d Duchowny, S¹d Koœcielny, ale ró¿nice te nie maj¹ praktycznego znaczenia.

Rota Rzymska (kan. 1443 – kan. 1444)
Jest to Trybuna³ Papieski, bêd¹cy najwy¿sz¹ instancj¹ w sprawach o niewa¿noœÌ ma³¿eùstwa. Ma on podwójne znaczenie: mo¿na siê do niego odwo³aÌ, gdy strony nie zgadzaj¹ siê z wyrokiem s¹du ni¿szej instancji, a ze wzglêdu na swoj¹ profesjonalnoœÌ, wyroki przez niego wydawane s¹ instrukcj¹ dla s¹dów ca³ego œwiata, jak nale¿y rozpoznawaÌ podobne sprawy.

Sygnatura Apostolska (kan. 1445)
To kolejny Trybuna³ Stolicy Apostolskiej. W procesach o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eùstwa ma on znaczenie przyk³adowo przy wyznaczaniu w danym kraju trybuna³u dzia³aj¹cego jako III instancja w miejsce Trybuna³u Roty Rzymskiej, co stanowi u³atwienie dla stron.

Strony
Kwestia stron w procesie o niewa¿noœÌ ma³¿eùstwa jest nieco skomplikowana, gdy¿ obie strony mog¹ wspólnie staraÌ siê o uznanie ich zwi¹zku za niewa¿ny. W uproszczeniu jednak przyjmuje siê, ¿e strona, która wnosi skargê do s¹du, jest stron¹ powodow¹, inaczej powodem lub powódk¹. Druga strona nazywa siê stron¹ pozwan¹, inaczej pozwanym lub pozwan¹.

TytuÂł i zawiÂązanie sporu (kan. 1513 – kan. 1516)
Tytu³ to inaczej powód, przedmiot, przyczyna, z powodu której ma³¿eùstwo jest niewa¿ne i zostaje rozpoznawane przez s¹d. Najczêstszymi przyczynami niewa¿noœci ma³¿eùstwa s¹: niezdolnoœÌ do podjêcia obowi¹zków ma³¿eùskich z przyczyn psychicznych (przyk³adowo: alkoholizm, osobowoœÌ niedojrza³a, osobowoœÌ zale¿na) oraz jakiœ rodzaj symulacji. Czasem ma³¿eùstwo jest niewa¿ne z jednego tytu³u a czasem z wielu. Mo¿e dotyczyÌ jednej lub obu stron.
ZawiÂązanie sporu, inaczej okreÂślenie przedmiotu sporu czy teÂż sformuÂłowanie wÂątpliwoÂści jest niezwykle istotnym elementem procesu. Proces kanoniczny opiera siĂŞ na starorzymskim procesie formuÂłkowym, gdzie po ustaleniu formuÂłki rozwaÂżano tylko czy jest ona prawdziwa, czy teÂż nie, poboczne wÂątki traciÂły znaczenie. Na prostym przykÂładzie wyglÂąda to nastĂŞpujÂąco: „Czy ta bluzka jest niebieska?”. OdpowiedÂź moÂże byĂŚ tylko: „tak” lub „nie”. Nie moÂżna odpowiedzieĂŚ: „jest b³êkitna”. W szczegĂłlnych sytuacjach moÂżna zmieniĂŚ formuÂłkĂŞ i wtedy odpowiedÂź bĂŞdzie Âłatwiejsza. W procesie okreÂślenie przedmiotu sporu wyglÂąda nastĂŞpujÂąco: „Czy ma³¿eĂąstwo Jana Kowalskiego z AnnÂą Nowak jest niewaÂżne z przyczyny symulacji zgody ma³¿eĂąskiej przez AnnĂŞ Nowak?” Pytanie wiĂŞc dotyczy nie tylko niewaÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa, ale i tytuÂłu. JeÂśli w trakcie procesu okaÂże siĂŞ, Âże nie ma symulacji, ale jest prawdopodobnie podstĂŞp, to sÂąd nie zajmie siĂŞ podstĂŞpem, chyba Âże zmieni tytuÂł. JeÂśli nie zmieni tytuÂłu, to odpowie: „nie udowodniono niewaÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa z powodu symulacji caÂłkowitej” gdyÂż tego dotyczyÂła formuÂłka. Nie jest moÂżliwa odpowiedÂź: „nie udowodniono ma³¿eĂąstwa z powodu symulacji caÂłkowitej, ale udowodniono niewaÂżnoœÌ z tytuÂłu podstĂŞpu”.
S¹dy niechêtnie podchodz¹ do zmiany raz okreœlonego przedmiotu sporu, dlatego bardzo du¿¹ uwagê nale¿y przyk³adaÌ do ustalenia tego elementu.

Zakaz
W procesach prowadzonych z tytu³u: przeszkody impotencji, niezdolnoœci natury psychicznej do podjêcia istotnych obowi¹zków ma³¿eùskich, wykluczenia zgody ma³¿eùskiej, wykluczenia istotnych przymiotów (jednoœÌ i nierozerwalnoœÌ) czy elementów (np. potomstwo, wiernoœÌ) ma³¿eùstwa, podstêpnego wprowadzenia w b³¹d, po wydaniu dwóch pozytywnych wyroków pojawia siê zakaz zawarcia nowego zwi¹zku dla tej strony, której udowodniono czy wspomnian¹ przeszkodê, czy niezdolnoœÌ, czy jakikolwiek rodzaj wykluczenia, czy te¿ podstêp. Po odpowiedniej procedurze istnieje mo¿liwoœÌ cofniêcia zakazu, o czym strona ta zostaje poinformowana w treœci drugiego wyroku. Strona zwi¹zana zakazem prosi o zgodê kompetentnego biskupa diecezjalnego o usuniêcie tego¿ zakazu. Natomiast sama procedura jego cofniêcia zale¿y od przyczyny niewa¿noœci zawartego zwi¹zku (st¹d wymóg opinii bieg³ego albo z³o¿enie odpowiedniego oœwiadczenia przez stronê).

ÂŹrĂłdÂła prawa
Kodeks Prawa Kanonicznego, wydany w 1983 r., reguluje m.in. przepisy (sprawy) dotycz¹ce ma³¿eùstw (kiedy s¹ wa¿ne, a kiedy nie) oraz prowadzenie procesów.
Poprzedni Kodeks z 1917 r. znajduje zastosowanie w niewielkim zakresie, np. w przypadku ma³¿eùstw zawieranych pod warunkiem przed 27.11.1983 r.
W 2005 r. Papie¿ Jan Pawe³ II wyda³ instrukcjê dotycz¹c¹ prowadzenia procesów o niewa¿noœÌ ma³¿eùstwa Dignitas connubii, ale jej wartoœÌ jest w rzeczywistoœci nieznaczna (przewa¿nie powtarza postanowienia kodeksowe).
Postanowienia Konkordatu, Kodeksu rodzinnego i opiekuĂączego czy dokumenty Episkopatu Polski majÂą znaczenie marginalne.

Ma³¿eùstwo cywilne, konkordatowe, koœcielne
Istniej¹ dwa porz¹dki prawne reguluj¹ce kwestiê ma³¿eùstwa: œwiecki i koœcielny. Obejmuj¹ one dwa ró¿ne aspekty tego samego wydarzenia.
Oba te porz¹dki uwa¿aj¹, ¿e ma³¿eùstwo powstaje przez wyra¿on¹ w odpowiedniej formie zgodê ma³¿eùsk¹. Po podpisaniu konkordatu przez Polskê i Stolicê Apostolsk¹ istnieje mo¿liwoœÌ jednoczesnego przeprowadzenia tych dwóch czynnoœci.
Ma³¿eùstwo cywilne zawierane w Urzêdzie Stanu Cywilnego jest kontraktem œwieckim miêdzy dwiema osobami i wywo³uje skutki cywilne, mo¿e poprzedzaÌ zawarcie ma³¿eùstwa koœcielnego, ale obecnie takie rozwi¹zanie wystêpuje sporadycznie. Najczêœciej ma³¿eùstwo w USC zawieraj¹ osoby obojêtne religijnie.
Ma³¿eùstwo koœcielne zasadniczo niezale¿ne od cywilnej umowy jest zawierane dla wywo³ania skutków okreœlonych przez Koœció³.
Ma³¿eùstwo konkordatowe, czyli ma³¿eùstwo koœcielne wywo³uje dziêki spe³nieniu okreœlonych warunków dodatkowo skutki w sferze cywilnej.
W zwiÂązku z powyÂższym, jeszcze raz powtĂłrzmy, rozwĂłd niezaleÂżnie czy dotyczy ma³¿eĂąstwa zawieranego w USC, czy w KoÂściele w formie konkordatowej nie ma wpÂływu na waÂżnoœÌ ma³¿eĂąstwa koÂścielnego. Analogicznie przedstawia siĂŞ sprawa w przypadku rozpoznawania waÂżnoÂści ma³¿eĂąstwa koÂścielnego – orzeczenie zwiÂązku ma³¿eĂąskiego za niewaÂżny przez sÂąd koÂścielny wymaga dla ustania wiĂŞzi cywilnej miĂŞdzy stronami osobnego procesu przed sÂądem Âświeckim (o uniewaÂżnienie ma³¿eĂąstwa lub o rozwĂłd).

dr Arletta Bolesta
adwokat koÂścielny
http://kancelaria_porad_koscielno-prawnych.terazwww.pl/
a.bolesta@op.pl

mgr lic. Juliusz Kola
adwokat koÂścielny
j_ko2@wp.pl